Булган аймгийн агнуурын амьтдын тархац, нөөцийн төлөв байдал

Энэхүү судалгааны ажлын зорилго, зорилтын хүрээнд Булган аймгийн ан амьтдынтархац, нөөцийн үнэлгээг батлагдсан аргазүйн дагуу хийж гүйцэтгэв. Судалгаа хийсэн цаг хугацаа нь ан амьтдын төллөж үр зулзагаа бойжуулах, гуужих, бугын цусан эвэр ургах, мөндөл нүхнээс гарах зэрэг үетэй давхцаж байснаараа онцлог байлаа.

Хээрийн судалгааны явцад тус аймгийн ихэнх сумдад халиун бугын тоо толгой өссөн байгаа нь харагдаж байсан бол бор гөрөөс Орхон голоос хойшхи нутагт харьцангуй жигд,харин урагших тархац болох Бүрэгхангай, Хишиг-Өндөр, Могод сумдын нутагт төдийлөн их ажиглагдаагүй бөгөөд сумын байгаль хамгаалагч нар ч өнөө жил ховор байгааг хэлж байлаа. Молцог хандгай, баданга хүдэр, хүрэн баавгай зэрэг амьтад Сэлэнгэ мөрний хойд урд нутгаар үндсэн тархацтай бол зэрлэг гахай Орхон голын урд бие Дулаан хар, Бүрэгийн нуруунаас хойшхи нутагттархжээ. Тэшиг сумын нутаг Хамар даваанд эх, хүү 2 баавгай, 1 бодон, Могод сумын Дулаан хар уулын таг дээр мөн 1 бодон тус тус харав. Мөн Тэшиг сумын Салмын дунд нарийнд хандгай, хүдрийн хоргол, идэшлэлтийн маш тодорхой ул мөр таарав. Аргаль хонь тус аймгийн нутгийн өмнөд хэсэг Дашинчилэн, Гурванбулаг сумын нутагт үндсэн тархацтай бол Рашаант сумын нутагт цөөн тоогоор дамжин өнгөрөх байдлаар байршидаг ажээ. Энэхүү мэдээлэлд үндэслэнДашинчилэн сумын Баян хар, Бэрх, Лах, Бүдүүн уул, Их, Бага Өрхтий, Дамбийн гозгор, Халиун Азарга, Их, Бага Хорго, Рашаант сумын Их, Бага Аргалийн ууланд ажиглалт хийсэн ч аргаль хонь харж чадаагүй. Янгир ямаа Дашинчилэн сумын Дамбийн гозгорт 2 жилийн өмнө 10 орчим толгой, Гурванбулаг сумын Очирт ором ууланд жилийн өмнө 5 толгойгоор байршиж байгаад харагдахаа больсон гэж нутгийн иргэд мэдээлэв. Цагаан зээр Булган аймгийн өмнөд хэсгээр өвөлдөө нүүдэллэн ирдэг, бусад улиралд төдийлөн байршдаггүй, зарим жил Хутаг-Өндөр сумын Уран Тогоон хөндий, түүнээс ч хойш түрж орсон бол Сайхан сумын Нарийн Хүрэмтийн хөндийд цагаан зээр нутагшаад 3 жил болж байгаа ажээ. Орон нутгийн байгаль хамгаалагч нарын хяналтын доор Эгийн гол дээр 3 цэгт тул загасны ажиглалт хийж баримтжуулсан. Мөн ховор шувуу болох хонин тоодог Хутаг-Өндөр, Тэшиг, Сэлэнгэ, Бугат сумдын нутагт 1-4 толгойгоор ажиглагдсан бол хүнд тэр бүр харагддаггүй нохой зээх Сайхан, Орхон сумдын нутгийн зааг Өрхтий уулын оройд бугын тугал руу дайрч хазаж гэмтээж байхыг харж, шархадсан илийнд анхны тусламж үзүүлсэн нь сонин тохиол байв. Өнгөрсөн жил буюу 2018 намар монгол тарваганы судалгааны ажлаар явж байхад аймгийн нутгийн төв болон өмнөд хэсгийн тал хөндий хоолойгоор үлийн цагаан оготны тархалтыг даган хярс үнэг, идлэг шонхор ихээр таарч байсныг энд дурьдах нь зүйтэй.Монгол тарвага тус аймгийн 12 сумын нутагт тархсан ч үндсэн тархац, нөөц нь Баян-Агт, Сайхан, Могод, Орхон, Хутаг-Өндөр гэсэн 5 суманд байгаа нь өмнөх жилийн бидний судалгаагаар тогтоогдсон. Харин өнөө жил тарваганы мөндөллөх үе таарсан ба 6-р сарын дундаас мөндөл нүхнээс гарч 4-8 хүртэл тоотой байгаа нь ажиглагдсан.

Энэ удаагийн судалгаагаар ажиглалт хийсэн сорилын талбайд халиун буга 349, бор гөрөөс 63, зэрлэг гахай 2, цагаан зээр 144, хүрэн баавгай 2, нохой зээх 1, саарал чоно 3, шар үнэг 3, хярс үнэг 1, чандага туулай 5, бор туулай 4, бараан хэрэм 1, дагуур зараа 1, хур шувуу 20 гаруй, дагуур ятуу 18, дорнын хүүрзгэнэ 2, хонин тоодог 9, галуу 22, нугас 25, начин болон идлэг шонхор 5, тул загас 60-70 орчим толгойг тус тус харсан байна. Үүнээс гадна амьтдыг амьдралын ул мөрөөр болон дуугаармөн ажиглан бүртгэсэн

	Зүйлийн нэр	Шинжлэх ухааны нэр	CITES хавсралт	IUCN Улаан данс			Монол Улсын улаан Ном (1987,1997, 2015)	Ховор амьтны жагсаалт. (Засгийн газрын 2012 оны 7-р тогтоол)	Нэн ховор амьтны жагсаалт. (Амьтны тухай хуулийн 7.1 заалт)
				Олон улсын үнэлгээ (2014)		Бүс нутгийн үнэлгээ (2006)
MAMMALIA – ХӨХТӨН
	ARTIODACTYLA – ТУРУУТНЫ БАГ
	Cervidae – Бугын овог
1	Молцог хандгай	Alces alces		АӨ	УБо		+		+
2	Халиун буга	Cervus elaphus		АӨ	УБ			+
3	Бор гөрөөс	Capreolus pygargus		АӨ	АӨ
	Suidae – Гахайн овог
4	Зэрлэг гахай	Sus scrofa		АӨ	ХБ
	Moschidae – Хүдрийн овог
5	Баданга хүдэр	Moschus moschiferus	II	ЭМ	УБо		+		+
	Bovidae – Тугалмайтны овог
6	Цагаан зээр	Procapra gutturosa		АӨ	УБо
7	Аргаль хонь	Ovis ammon	II	ХБ	УБо		+	+
	CARNIVORA – МАХИДЭШТНИЙ БАГ
	Canidae – Чонын овог
8	Саарал чоно	Canis lupus	II	АӨ	ХБ
9	Шар үнэг	Vulpes vulpes		АӨ	ХБ
10	Хярс үнэг	Vulpes corsac		АӨ	ХБ
	Ursidae – Баавгайн овог
11	Хүрэн баавгай	Ursus arctos	I	АӨ	МД		+	+
	Mustelidae – Суусрын овог
12	Нохой зээх	Gulo gulo		АӨ	АӨ
13	Халздай дорго	Meles leucurus		АӨ	АӨ
14	Голын халиу	Lutra lutra	I	ХБ	МД		+		+
15	Ойн булга	Martes zibellina		АӨ	ЭМ		+	+
16	Усны булга	Neovison vison		АӨ	ҮХ
17	Ойн солонго	Mustela sibirica		АӨ	АӨ
18	Өмхий хүрнэ	Mustela eversmanni		АӨ	АӨ
19	Хотны үен	Mustela nivalis		АӨ	АӨ
20	Цагаан үен	Mustela erminea		АӨ	АӨ
	Felidae – Мийн овог
21	Шилүүс мий	Lynx lynx		ХБ	ХБ
22	Мануул мий	Otocolobus manul	II	ХБ	ХБ
	LAGOMORPHA – ТУУЛАЙН БАГ
	Leporidae – Туулайн овог
23	Чандага туулай	Lepus timidus		АӨ	АӨ
24	Бортуулай	Lepus tolai		АӨ	АӨ
	RODENTIA – МЭРЭГЧДИЙН БАГ
	Sciuridae – Хэрмийн овог
25	Монгол тарвага	Marmota sibirica		УБо	УБо
26	Бараан хэрэм	Sciurus vulgaris		АӨ	ХБ
27	Замба жирх	Tamias sibiricus		АӨ	АӨ
AVES – ШУВУУ
	FALCONIFORMES – ШОНХОРЫН БАГ
	Falconidae – Шонхорын овог
28	Идлэг шонхор	Falco cherrug	II	ЭМ	ЭМ
	OTIDIFORMES – ТООДОГИЙН БАГ
	Otididae – Тоодогийн овог
29	Хонин тоодог	Otis tarda		ЭМ	ЭМ		+	+
	GALLIFORMES – ТАХИАНЫ БАГ
	Phasianidae – Гургуулын овог
30	Нургийн сойр	Tetrao parvirostris		АӨ	АӨ
31	Хар хур	Lyrurus tetrix		АӨ	АӨ
32	Шивэр хөтүү	Tetrastes bonasia		АӨ	АӨ
33	Дагуур ятуу	Perdix dauurica		АӨ	АӨ
	ANSERIFORMES – ГАЛУУНЫ БАГ
	Anatidae – Нугасны овог
34	Хээрийн галуу	Anser indicus		АӨ	АӨ
35	Хошуу галуу	Anser cygnoides		ЭМ	ХБ
36	Хондон ангир	Tadorna ferruginea		АӨ	АӨ
37	Зэрлэг нугас	Anas platyrhynchos		АӨ	АӨ
PISCES – ЗАГАС
	ACIPENSERIFORMES – ХИЛЭМИЙН БАГ
	Acipenseridae– Хилэмийн овог
38	Шивэр хилэм	Acipenser baerii		ЭМ	УБ		+
	SALMONIFORMES – ХУЛДЫН БАГ
	Salmonidae– Хулдын овог
39	Ердийн тул (Тул)	Hucho taimen		УБ	УБо		+	+
40	Шөвгөр хоншоорт зэвэг	Brachymystax lenok		ҮХ	ЭМ
	Coregonidae– Цагаан загасны овог
41	Байгалийн омуль	Coregonus migratorius		ҮХ	МД
	Thymallidae– Хадрангийн овог
42	Шивэр хадран	Thymallus arcticus		ҮХ	ХБ
	Esocidae – Цурхайн овог
43	Ердийн цурхай	Esox lucius		ҮХ	АӨ
	GYPRINIFORMES – МӨРӨГИЙН БАГ
	Cyprinidae – Мөрөгийн овог
44	Шивэр сугас	Leuciscus baicalensis		АӨ	АӨ
45	Бух сугас	Leuciscus idus		ҮХ	ХБ
46	Улаан нүдэн	Rutilus rutilus		ҮХ	АӨ
	GADIFORMES – САГАМХАЙН БАГ
	Lotidae –Гутаарийн овог
47	Гутаарь	Lota lota		ҮХ	МД
	PERCIFORMES – АЛГАНЫ БАГ
	Percidae – Алганы овог
48	Голын алгана (Алгана)	Perca fluviatilis		ҮХ	МД

Тайлбар.Биологийн олон янз байдлыг Дэлхийн Байгаль Хамгаалах Холбоо (IUCN)-ны Улаан дансны шалгуураар дараах 10 ангиллаар үнэлдэг. Үүнд:

У – Устсан (Extinct - EX);

БУ – Байгальд устсан (Extinct in the Wild - EW);

БНУ – Бүс нутгийн хэмжээнд устсан (Regionally Extinct - RE);

УБ – Устажбайгаа (Critically Endangered - CR);

УБо – Устажболзошгүй (Endangered - EN);

Э – Эмзэг(Vulnerable - VU);

ХБ – Ховордож болзошгүй (Near Threatened - NT);

АӨ – Анхааралд өртөхөөргүй(Least Concern - LC);

МД – Мэдээлэлдутмаг(Data Deficient - DD);

ҮБ – Үнэлэхболомжгүй (Not Applicable - NA);/ҮХ – Үнэлгээ хийгдээгүй (Not Evaluated - NE)/;

Ан амьтдын тархац байршил, нөхөн үржил, сүргийн бүтэц,нягтшил нөөцийн дүн

            Булган аймгийн ерөнхий агнуур зохион байгуулалтын үед ойн, уулын, талын туруутан амьтдын тархан байршдаг 1213.5 км² газарт 48 сорилын талбай сонгон, эдэлбэр газрын бүх төрлийг дайрсан 2601км замналаар явсан нь тэдгээрийн үндсэн байршил нутгийн 33.5%-ийг хамарсан.

Молцог хандгай (Alces alces)

Тархац, байршил: Молцог хандгай нь Тэшиг, Сэлэнгэ, Хутаг-Өндөр сумын нутаг Хантай, Бүтээл, Зэдийн нуруу, мөн Тэшиг сумын ойт болон голын бургас, торлог бүхий 9,489.5 км² талбайд тархан байрших бололцоотой болохыг судалгаагаар тогтоов.Хутаг-Өндөр сумын Харганы гол, Бугат сумын Бартын эх, Сэлэнгэ сумын Хар эрэг, Хангал сумын Бүрэнгийн нурууны ар зэрэгСэлэнгэ мөрний сав дагуух нутгаар хааяа тохиолдох ба байнга байршдаггүйбайна.Тархац нутгийн 62.6 % нь дархан цаазат газарт хамаарна.

Нягтшил, нөөц: Судалгаанд 261.2 км² нутаг хамрагдсанаас 42.8 км² талбайд 2 хандгайн ул мөр ажигласан, нутгийн иргэдээс мэдээлэл авсан. Эндээс нягтшилыг тооцвол аймгийн хэмжээнд молцог хандгай 1,000 га-д 0.5 бодгаль нягтшилтай, 474±24 толгой нөөцтэй байх бололцоотой байна. Үүнийг сумаар нь авч үзвэл:Тэшиг суманд тархац, нөөцийн 66.0% буюу 312 толгой, Сэлэнгэ суманд тархац, нөөцийн 29.0% буюу 139 толгой, Хутаг-Өндөр сумандтархац, нөөцийн 5.0 % буюу 23 толгой молцог хандгай ноогдож байна.  

Сүргийн бүтэц.Иргэдийн өгсөн мэдээлэлд тулгуурлан 14 молцог хандгайн нас, хүйсийг ялган үзвэл5 толгой нь (35.7%) манж, 6 толгой нь (42.8%) сүндэс, 3 толгой нь (21.4%) ходол/залуу/ бодгаль байх магадлалтай байна.

Манж, сүндэсийн харьцаа тухайн популяцийн өсөн үржих чадавхийг тодорхойлдог гол үзүүлэлт бөгөөд энд манж, сүндэс 1:1.2 харьцаатай. Залуу бодгаль 21.4 %-ийг эзэлж байгаа нь популяцийн нөхөн үржил тогтвортой байгааг харуулна.

Халиун буга (Cervus elaphus)

Тархац, байршил: Халиун буга Булган аймгийн бүх сумдын нутагт тархацтай бөгөөд аймгийн нийт ойн сангийн 19,176.92км² талбайдээр Гурванбулаг, Дашинчилэн, Рашаант, Баяннуур сумдын уулын хээрийн бугын тархац 382.55 км² талбайг нэмээд нийт халиун бугын тархац нутгийг 19,559.47 км²гэж тогтоолоо.

Нягтшил, нөөц:Судалгаанд халиун буга байх боломжтой 1,200.1км²сорилын талбайд нийт 349 бодгаль бүртгэв. Аймгийн хэмжээнд халиун буга 1,000 га-д 2.597 бодгаль нягтшилтай, 5080±254 толгой нөөцтэй байх бололцоотой байна.

Сүргийн бүтэц.Нас, хүйсийг ялгасан 349 халиун бугын 144 толгой нь (41.0%) буга, 171 толгой нь (49.0%) согоо, 34 толгой нь (10.0%) илий байв (хавсралт 1).

Буга, согооны харьцаа тухайн популяцийн өсөн үржих чадавхийг тодорхойлдог гол үзүүлэлт бөгөөд буга, согоо 1:1.2 харьцаатай байв. Мөн согоо, тугалын харьцаа нөхөн үржлийг илэрхийлэх ба бие гүйцсэн согоо 91, илий 34 буюу нөхөн үржилт 37.4%-тай байна. Бүртгэсэн нийт бодгалийн 49.8%-ийг залуу /дайр 94, гунж согоо 80/ бодгалиуд эзэлж байгаа нь популяцийн нөхөн төлжилтсайн байгааг харуулна.

Хүснэгт11. Халиун бугын нөөцийн дүн, сумаар

№	Сумын нэр	Тархац нутаг, км²		Сорилын талбай, км²	Дээж талбай, км²	Тоологдсон бодгаль	Нягтшил, 1000 га дахь	Нөөц
		Нийт	Үүнээс ТХГН-т
1	Баян-Агт	685.8	132.3	33.2	23.1	2	0.9	59
2	Баяннуур	55.78					6.3	35
3	Бугат	1820.33	456.76	109.5	46.8	5	1.1	194
4	Булган	6.34
5	Бүрэгхангай	245.89		218.6	40.2	28	7.0	171
6	Гурванбулаг	205.05	36.16	47.5	47.5		6.3	129
7	Дашинчилэн	186.25		152.1	82.4	165	20.0	373
8	Могод	291.7		113.1	74.1	74	10.0	291
9	Орхон	748.78		81.5	22.8	6	2.6	197
10	Рашаант	46.76	29.83	40.4	40.4		6.3	29
11	Сайхан	143.41		57.1	26.5	12	4.5	65
12	Сэлэнгэ	3952.47	2364.39	48.1	19.1	1	0.5	207
13	Тэшиг	6607.04	3073.76	91.3	67.8	14	2.1	1364
14	Хангал	1058.89		25.2	25.2		6.3	667
15	Хишиг-Өндөр	325.27		96.2	48.1	37	7.7	250
16	Хутаг-Өндөр	3179.71	1657.29	86.3	15.2	5	3.3	1046
	Дүн	19,559.47	7,750.49	1200.1	579.2	349		5,080

Бор гөрөөс (Capreolus pygargus)

Тархац, байршил: Бор гөрөөс Булган аймгийн 11 сумын нутагт тархацтай бөгөөд аймгийн нийт ойн сангийн талбайгаас Баяннуур, Гурванбулаг, Дашинчилэн, Рашаант сумдын ойн сангийн талбайг хасаж, тархцыг 19,065.63км² гэж тогтоолоо. Нийт тархац нутгийн 33 % нь улсын ТХГН-т багтжээ.

Нягтшил, нөөц: Судалгаанд бор гөрөөс байх боломжтой 960.1км²сорилын талбай хамрагдсанаас 306.6 км² дээж талбайднийт 63 бодгаль бүртгэв. Аймгийн хэмжээнд бор гөрөөс1,000 га-д 2.291 бодгаль нягтшилтай, 4368±218 толгой нөөцтэй байх бололцоотой байна.

Сүргийн бүтэц.Судалгаанд нийт 63 бодгаль бүртгэснээс 30 бодгалийн нас, хүйсийг тодорхойлж чадаагүй. Учир нь дуугаар, алсаас харсан бодгалиуд юм. Харин нас, хүйсээр ялгасан 30 бор гөрөөсний 12 толгой нь гур (40.0%), 10 толгой нь зүр (33.3%), 8 толгой нь залуу бодгаль (26.6%) байв (хавсралт 2).

Зүр, гурын харьцаа тухайн популяцийн бүтэц хэвийн байгаа эсэхийг тодорхойлоход гол үзүүлэлт болдог. Энд залуу бодгалиудыг оруулаад зүр 13, гур 17 толгой,харьцаа 1:1.3 байгаа нь бор гөрөөсний популяцийн нөхөн үржилд хүний болон биологийн нөлөө бага гэж үнэлж болохоор байна. Бүртгэсэн нийт бодгалийн 8 толгой буюу 26.6 %-ийг залуу бодгаль эзэлж байгаа нь популяцийн нөхөн төлжилт тогтвортой байгааг илтгэнэ.

№	Сумын нэр	Тархац нутаг, км²		Сорилын талбай, км²	Дээж талбай, км²	Тоологдсон бодгаль	Нягтшил, 1000 га дахь	Нөөц
		Нийт	Үүнээс ТХГН-т
1	Баян-Агт	685.8	132.3	33.2	33.2	13	3.9	269
2	Баяннуур
3	Бугат	1820.33	456.76	109.5	85.7	11	1.3	234
4	Булган	6.34
5	Бүрэгхангай	245.89		218.6	6	1	1.7	41
6	Гурванбулаг		36.16
7	Дашинчилэн
8	Могод	291.7		113.1	12.6	2	1.6	46
9	Орхон	748.78		81.5	18	8	4.4	333
10	Рашаант		29.83
11	Сайхан	143.41		57.1	3.3	1	3.0	43
12	Сэлэнгэ	3952.47	2364.39	48.1	19.1	2	1.0	414
13	Тэшиг	6607.04	3073.76	91.3	72.1	9	1.2	825
14	Хангал	1058.89		25.2	25.2		2.0	212
15	Хишиг-Өндөр	325.27		96.2	6.3	1	1.6	52
16	Хутаг-Өндөр	3179.71	1657.29	86.3	25.1	15	6.0	1900
	Дүн	19,065.63	7,750.49	960.1	306.6	63	2.291	4,368

4.2.4. Зэрлэг гахай (Sus scrofa)

Тархац, байршил: Зэрлэг гахайБулган аймгийн Баяннуур, Булган, Гурванбулаг, Дашинчилэн, Рашаантсумдаас бусад 11 сумын нутагт тархан байршина. Нутгийн хойд болон төв хэсгийн үргэлжилсэн тархац нутгаас гадна Хөвсгөлийн нуруу, Айтын нуруу, Өрмийн нуруу, Өрхтий уул, Дулаан хар уул, Хулжийн нуруу, Бөгтөрийн нуруу, Могод уул, Өндөр Жаргалант уул, Баян-Өндөр уул, Бүрэгийн нуруу, Оголын нуруу зэрэг уул нуруудаар байрших ба нийттархцын талбайг17,567.90км² гэж тогтоолоо.

Нягтшил, нөөц: Хээрийн судалгаанд 775.0 км²сорилын талбайн 240.1 км²дээж талбайд 2 бодгаль харж, 20 тохиолдолд амьдралын ул мөр буюу мөр, баас, ухашаар нийт 22 тохиолдол бүртгэв. Аймгийн хэмжээнд зэрлэг гахай 1,000 га-д 1.158 бодгаль нягтшилтай, 2035±101 толгой нөөцтэй.

Сүргийн бүтэц.Хээрийн судалгаанд Тэшиг сумын Хамар даваа, Могод сумын Дулаан харын ууланд ажигласан2 бодгаль нь бодон байсан ба гахайн ухашыг ажиглахад бодон, тоорой, ганцаар болон сүргээрээ байсан зэрэг нь зарим тохиолдолд тодорхой ажиглагдаж байсан. Тухайлбал Өрхтий ууланд өглөө эрт шинэхэн гахайн хэвтэр, нойтон баас таарч байсан бол Бөгтөрийн нуруу, Хулжийн нуруу, Бүрэгийн нуруунд өнжмөл ухаш, баас тохиолдож байсан. Ерөнхийдөө хойд нутгаас хөөгдсөн гахай Булганы нуруу, Айт, Өрмийн нуруу, Өрхтий уул, Дулаан хар ууланд ирдэг гэж нутгийн иргэд мэдээлж байв.

№	Сумын нэр	Тархац нутаг, км²		Сорилын талбай, км²	Дээж талбай, км²	Тоологдсон бодгаль	Нягтшил, 1000 га дахь	Нөөц
		Нийт	Үүнээс ТХГН-т
1	Баян-Агт	279.53	132.3	33.2			0.7	20
2	Баяннуур
3	Бугат	1765.94	456.76	109.5	61.2	3	0.5	87
4	Булган	6.34
5	Бүрэгхангай	95.12		99.7	14.1	1	0.7	7
6	Гурванбулаг		36.16
7	Дашинчилэн
8	Могод	117.45		77.5	19.3	3	1.6	18
9	Орхон	287.21		81.5	20.1	2	1.0	29
10	Рашаант		29.83
11	Сайхан	39.5		26.5	6.6	1	1.5	6
12	Сэлэнгэ	3962.44	2364.39	48.1	38.1	2	0.5	208
13	Тэшиг	6600.29	3073.76	91.3	49	8	1.6	1078
14	Хангал	995.97		25.2			0.9	90
15	Хишиг-Өндөр	281.38		96.2	25.2	1	0.4	11
16	Хутаг-Өндөр	3136.73	1657.29	86.3	6.5	1	1.5	483
	Дүн	17,567.9	7,750.49	775	240.1	22		2,035

4.2.5. Баданга хүдэр(Moschus moschiferus)

Тархац, байршил: Баданга хүдэр ньБулган аймгийн хойд болон төв хэсгийн Тэшиг, Сэлэнгэ, Хутаг-Өндөр, Хангал, Бугат, Орхон сумдын шилмүүст ой, унанги мод, хад асга, хаг хөвд бүхий харьцангуй өндөрлөг уулсын орой хяр, уулын арын таг царам бүхий газарт идээшин амьдарна.Үүнээс гадна Хөвсгөлийн нуруу, Айтын нуруу, Өрөмийн нуруу, Өрхтий уул, Дулаан хар уул, Өндөр Жаргалант уул, Баян-Өндөр уул, Бүрэгийн нуруу, Оголын нуруу зэрэг уул нуруудаар байх магадлалтай ба нийттархцын талбайг2674.29км² гэж тогтоолоо.Нийт тархац нутгийн 57.3 % нь Улсын ТХГН-т хамрагджээ.

Нягтшил, нөөц: Хээрийн судалгаанд Тэшиг сумын Салмын дунд нарийн эх/6,4/, Хутаг-Өндөр сумын Уньт багийн Хушны хоолойн/6.8/ нийт 13.2км² дээж талбайд баданга хүдрийн хоргол, идшилсэн ул мөр хэд хэдэн тохиолдол бүртгэж, хамгийн бага утга буюу 2 бодгаль гэж тооцов. Аймгийн хэмжээнд баданга хүдэр1,000 га-д 1.5 бодгаль нягтшилтай, 401±20 толгой нөөцтэй байх бололцоотой.Энэхүү нягтшилаар тооцон сум бүрээр авч үзвэл: Тэшиг суманд тархац, нөөцийн 44.0 % буюу 176 толгой, Сэлэнгэ суманд тархац, нөөцийн 31.0 % буюу 124 толгой, Хутаг-Өндөр суманд тархац, нөөцийн 14.0 % буюу 56 толгой, Бугат суманд тархац, нөөцийн 5.0 % буюу 20 толгой, Хангал суманд тархац, нөөцийн 3.8 % буюу 15 толгой,Орхон суманд тархац, нөөцийн 1.5 % буюу 6 толгой баданга хүдэрбайх боломжтой.

Сүргийн бүтэц.Салмын дунд нарийнд тохиолдсон хоргол нь нэг дор ихээр овоолсон байсан ньгирээ/эр/ байх магадлалтай. Учир нь гирээ өөрийн идээшил газрыг хаяглан тэмдэглэдэг зан төрхтэй. Уньт багийн Хушны хоолойд цөөн тоотой хүдэр байх ба нутгийн иргэдийн “Цамба даваа” нөхөрлөл энэ орчмын нутгийг хариуцан хамгаалж өсгөн үржүүлэх зорилготой ажилладаг ажээ.

6. Цагаан зээр(Procapra gutturosa)

Тархац, байршил: Цагаан зээр Булган аймгийн Баяннуур, Гурванбулаг, Дашинчилэн, Рашаант, Бүрэгхангай, Хишиг-Өндөр, Могод, Сайхан, Орхон сумдын нутагт өвлийн улиралд урдаасаа нүүдэллэн ирж өвөлждөг. Зарим жил Хутаг-Өндөр сумын Сэлэнгэ мөрөн хүртэл орж ирдэг гэж мэдээлэв. Одоогоор Сайхан сумын Орхон гол, Нарийн Хүрэмт голын хоорондох хөндийд тогтвортой нутагшаад 3 жил болсон байна. Мөн Гурванбулаг, Дашинчилэн, Рашаант сумдын нутагт цөөн тоогоор байршжээ.

Нягтшил, нөөц: Хээрийн судалгаанд Сайхан сумын нутагт 112, Гурванбулаг сумын Түлүүгийн нуруунд 8, Дашинчилэн сумын Өндөр толгойд 8, Бүдүүн уулын өвөрт 8, Халиун Азарга ууланд 4, Бага Хоргод 4 толгой, нийт 144 бодгаль үзэв. Нийт нөөцийн хувьд орон нутгийн иргэд, байгаль хамгаалагчдын мэдээлэлд тулгуурлан үзвэл Сайхан суманд нутагшсан зээр 300 гаруй толгой, Хишиг-Өндөр суманд 11,12-р сард 1000-аад толгой байсан гэв.

Сүргийн бүтэц.Нас, хүйсээр ялгасан 144 цагаан зээрийн 124 толгой нь ооно, 20 толгой нь шаргачин, нийт оонын дотор 52 толгой нь залуу бодгаль байв. Эндээс харахад буцаж нүүлгүй үлдсэн нь зээр нь ооно голдуу байгаа бол шаргачин төллөх газар нутгаа сонгон эргэж нүүдэг гэсэн дүгнэлт гарч болохоор байна.

Аргаль хонины(Ovis ammon)

Тархац, байршил: Аргаль хоньБулган аймгийннутгийн өмнөд хэсэгтГурванбулаг, Дашинчилэн, Рашаант сумын нутаг Бага хаан уул, Их, Бага Түлүүгийн нуруу, Могойн нуруу, Бэрхийн нуруу, Баянхар, Найдаг уул, Лах уул, Их, Бага Өрхтий, Бүдүүн уул, Халиун Азаргын уул, Бага Хорго уул, Өлзийт, Их, Бага Аргалийн уулсаар байрших ба тархцын талбайг407.81км² гэж тогтоов. Нутгийн зарим иргэдийн мэдээлээр 1990-ээд оны эхнээс Дашинчилэн сумын нутагт аргаль хонь нутагшиж эхэлсэн, Гурванбулаг сумын иргэд сүүлийн 2 жилд харагдах болсон гэж байлаа.

Нягтшил, нөөц: Хээрийн судалгаанд дээрх бүх газруудаар нутгийн иргэдийн хамт явсан ч аргаль хонь олж хараагүй. Харин иргэдийн мэдээлж буйгаар Дашинчилэн сумын Бүдүүн ууланд 4-5 сүргийн 60 орчим толгой аргаль өвөлждөг, гэхдээ угалз дийлэнх байдаг гэлээ. Мөн Баян хар, Найдаг уулыг даган гол руу усанд буудаг, цөөн тоогоор харагддаг, Их Өрхтийд тогтвортой байршдаг, өнгөрөгч өвөл Хөгнө-Тарнын БЦГ-ын Бага хааны Хулгайчийн шанданд 30 толгой аргаль өвөлжсөн, Гурванбулаг сумын Түлүүгийн нуруунд 10-аад толгой аргаль мөн өвөлжсөн, Рашаанд сумын Их Аргаль ууланд дамжин өнгөрөх байдлаар түр байршдаг, тогтвортой байдаггүй гэхчилэн мэдээлэв өгөв. Эдгээр аман судалгаанд үндэслэн тооцвол энэ орчимд 100 орчим толгой байх магадлалтай байна.

Цаашид энэ зүйлийн тархац байршил, нягтшил нөөцийн мониторингийн судалгааг хийх шаардлагатай ба аргаль хонины байршил нутаг тогтворгүй, тоо толгойн мэдээлэл хомс байгаа тул энэ удаагийн агнуур зохион байгуулалтын судалгаагаар агнуурын бүс нутаг тогтоох шаардлагагүй гэж дүгнэлээ.

Дашрамд дурьдахад Дашинчилэн сумын Дамбийн гозгорт 6-10 орчим толгой янгир ямаа байсан, сүүлийн жил харагдаагүй, мөн Гурванбулаг сумын Очирт ором ууланд ноднин өвөл 5 янгир ямаа өвөлжсөн гэж орон нутгийн иргэд, Хөгнө-Тарны БЦГ-ын ажилтан мэдээлэл

Хүрэн баавгай(Ursus arctos)

Тархац, байршил: Хүрэн баавгайБулган аймгийн Тэшиг, Сэлэнгэ, Хутаг-Өндөр, Бугат, Хангал сумдын нутагт тархжээ. Байгаль хамгаалагчид, нутгийн иргэдийн мэдээллээр баавгай өсөх хандлагтай байгаа, учир нь хүмүүст харагдах нь олширсон гэв. Тухайлбал: Хутаг-Өндөр сумын Хантай, Уньт багийн байгаль хамгаалагч нар Нарстын даваа орчимд энэ хавар түймрийн үеэр нэг баавгай харсан, Алтаат-Харгана голын бэлчирт бамбарууштай баавгай харсан гэсэн бол, Сэлэнгэ сумын байгаль хамгаалагч Зүүн бухын нуруу болон ер нь урд нуруугаар баавгай элбэгшсэн гэж хэлж болно гэв. Бид хээрийн судалгаагаар Тэшиг сумын Хүүшийн аманд баавгайн нойтон баас, ул мөр харсан бол Хамар давааны арын цагаан энгэрт эх, хүү 2 баавгай нүдээр харж баримтжуулсан. Ажигласан 2 баавгай нь хамт явсан бөгөөд нэг нь бие гүйцсэн эвш бол нөгөө нь бамбаруушнаас том,2 настай шүдлэн баавгай байсан.Энэ бүх мэдээлэл болон өөрсдийн судалгааны дүнд үндэслэн хүрэн баавгайн нийт тархцын талбайг 11,812.56км² гэж тогтоолоо.Тархац нутгийн 53 % нь улсын ТХГН-т оржээ.

Нягтшил, нөөц: Хээрийн судалгаанд баавгай байх боломжтой 91.3 км² дээж талбайд 3 бодгаль бүртгэж, аймгийн хэмжээнд хүрэн баавгай 1,000 га-д 0.3 бодгаль нягтшилтай, 354±17 толгой нөөцтэй байх боломжтой байна.

4.2.9. Саарал чоно(Canis lupus)

Тархац, байршил: Саарал чоно нь байгалийн янз бүрийн бүс бүслүүрт зохицон өөрсдийн эзэмшил нутгийг бий болгон сүрэглэн амьдардаг онцлогтой махчин. Тиймээс Булган аймгийн бүх сумын нутагт янз бүрийн орон зайд тархан байршина. Энэ удаагийн хээрийн судалгаанд Тэшиг сумын Тариахтайн давааны ар, Хутаг-Өндөр сумын Уньт багийн Хамар даваа, Баян-Агт сумын Согтуугийн голд 3 бодгаль нүдээр харсан бол амьтан идсэн, мөр, баас зэрэг амьдралын ул мөрөөр нь 9 чоныг бүртгэлээ. Өнгөрсөн 2018 оны намар 9 сард Хутаг-Өндөр сумын Хавчуугийн давааны ард 1 чоно, мөн намар 11 сард Бүрэгхангай сумын Баянхаан овооны ард 4 чоно харж тус тус баримтжуулсан. Саарал чонын тархцын талбайг тус аймгийн газрын нэгдмэл сангийн талбайгаас зарим ангиллын талбайг хасаж тооцон48006.89 км² гэж тогтоолоо.

Нягтшил, нөөц: Хээрийн судалгаандчоно болон ул мөр ажиглан бүртгэсэн382.3км²сорилын талбайд 8 бодгаль харж, 9 тохиолдолд амьдралын ул мөр буюу мөр, баас, амьтны сэг зэмээр тодорхойлж нийт 17 тохиолдол бүртгэв. Аймгийн хэмжээнд саарал чоно 1,000 га-д 0.44 бодгаль нягтшилтай, 2112±105 толгой нөөцтэй байх бололцоотой.

Сүргийн бүтэц.Нас, хүйсээр ялгасан 8саарал чонын5 толгой нь (62.5%) азарган чоно, 3 толгой нь (37.5%) гичий чоно,харьцаа 1:0.6байв.

Шилүүс мий(Lynx lynx)

Тархац, байршил: Шилүүс мий нь биеийн хэмжээгээр ирвэсийн дараа орно. Гол төлөв бүрэнхий шөнийн идэвхтэй, ганц нэгээр амьдарна. Шилүүс умард Монголд тайга, холимог ой, ойт хээр, хээрийн хад чулуут бэсрэг уулс, өндөр уулархаг нутаг, говь, цөлийн хадат уулсаар тохиолдоно. Тэдний үүр модны үндэс орчмын хөндий, унанги модны доор, хад чулууны ангал, завсар байрлана. Ихээхэн нуугдмал амьдралтай тул ойт нутагт түүний ул мөрийг илрүүлэхэд хүндрэлтэй. Булган аймгийн тал хээрийн бүсээс бусад бүх газар тархацтай. Хутаг-Өндөр сумын Хантай багийн Дамиран уул, Уньт багийн Нарийн гозгор ууланд шилүүстэй тухай мэдээлж байв.

Нягтшил, нөөц: Хээрийн судалгаанд шилүүс болон түүний ул мөрийг хараагүй. Энэ зүйлийн мэдээлэл хомс тул нөөцийн үнэлгээ хийгдээгүй.

4.2.11. Нохой зээх(Gulo gulo)

Тархац, байршил: Нохой зээх нь суусрын овгийн “өвөрмөц” төлөөлөгч, хүчирхэг араатан. Үндсэн амьдрах орчин нь ой тайга.Биеийн ерөнхий галбир хэмжээ, мөр зэрэг нь жижиг баавгайтай төстэй. Ганцаарар их хэмжээний газар тэнүүчлэн амьдарна. Үр төлөө асарч буй эмэгчин нохой зээхний эзэмшил нутгийн хэмжээ хамгийн бага боловч 40-100 км² хүрдэг байна. Бие гүйцсэн нохой зээхийн эзэмшил нутаг 1500 км² түүнээс ч их ажээ. Булган аймгийн нутагт тайга, холимог ой, ойт хээр, хад бартаа ихтэй өндөр уулархаг газруудад тархан байршина.

Нягтшил, нөөц: Хээрийн судалгаанд Сайхан, Орхон сумын нутгийн зааг Өрхтий уулын оройд бугын илий барьж буй нохой зээхтэй таарч бүртгэн баримтжуулсан. Мөн Уньт багийн нутгаар мэр сэр хагддаг гэж мэдээлэв.Энэ зүйлийн мэдээлэл хомс тул нөөцийн үнэлгээ хийгдээгүй.

Шар үнэг(Vulpes vulpes)

Тархац, байршил: Шар үнэг нь Булган аймгийн гүн ой тайга, холимог ойн бүсээс бусад газарттархан байрших байх ба нийт тархцын талбайг газрын сангийн ангиллаар тооцон 28,956.87км² гэж тогтоов.

Нягтшил, нөөц: Хээрийн судалгаанд Баян-Агт сумын Согтуугийн голд 2 үнэг, Гурванбулаг сумын Түлүүгийн нуруунд 1 үнэг тус тус харсан ба 52.5 км² дээж талбайд 3 бодгаль харж, аймгийн хэмжээнд шар үнэг  1,000 га-д 0.6 бодгаль нягтшилтай, 1737±86 толгой нөөцтэй байх боломжтой.

 Хярс үнэг(Vulpes corsac)

Тархац, байршил: Хярс үнэг ньБулган аймгийн хээр болон цөлөрхөг хээрийн бүсээр тархан амьдарна. Өнгөрсөн намрын судалгаагаар Сайхан сумын Бөөрийн хөндий, Уньт багийн Уран тогоон хөндий, Баян-Агт сумын Өгөөмөр, Могод сумын Дэрст, Хуурайн хөндийд, өнөө жил Рашаант сумын Бадын хөндийд хярс үнэг бүртгэсэн ба нийт тархцын талбайг газрын сангийн ангиллаар тооцон 25,116.12км² гэж тогтоолоо. Энэ зүйлийн хувьд жижиг мэрэгчид, ялангуяа үлийн цагаан оготны тархцыг даган илүү байршдаг.

Нягтшил, нөөц: Хээрийн судалгаагаарБөөрийн хөндийд 6.5 км замналд 4 бодгаль, Уран тогоон хөндийд 3.5 км замналд 2 бодгаль, Өгөөмөрт 3.7 км замналд 1, Хуурайн хөндийд 6 км замналд 1, Дэрстийн хөндийд 7 км замналд 1 бодгаль тус тус бүртгэсэн /зурвасын өргөн 2 км/, Их, Бага Өрхтий, Бадын голд 41.3 км² сорилын талбайд 1 бодгаль, эдгээрийн дунджаартооцвол /2.8, 3.0, 1.3, 0.8, 0.7,0.2/аймгийн хэмжээнд хярс үнэг 1,000 га-д 1.4 бодгаль нягтшилтай, 3516±175 толгой нөөцтэй байна.

Мануул мий(Otocolobus manul)

Тархац, байршил: Мануул ойт хээр, бүх хэв шинжийн хээр, хад чулуут бэсрэг уулс, өндөр уулархаг нутаг, говь, цөлийн хадат уулсаар тохиолдоно. Гол төлөв бүрэнхий шөнийн идэвхтэй, ганц нэгээр тохиолддог, нуугдмал амьдралтай. Булган аймгийн гүн ой тайга, холимог ойн бүсээс бусад ой модгүй өндөр уулархаг нутаг хад чулуут уулын хээрттархан байрших бололцоотой.

Нягтшил, нөөц: Хээрийн судалгаанд мануул болон түүний ул мөр хараагүй, аман мэдээ судалгаа олдоогүй. Энэ зүйлийн мэдээлэл хомс тул нөөцийн үнэлгээ хийгдээгүй.

Халздай дорго(Meles leucurus)

Тархац, байршил: Халздай доргоБулган аймгийн нутагт гүн ой тайга, холимог ойн бүсээс бусад газартойн зах хаяа, жалга судаг, ойт хээр, хээр, нам дор газар, голын хөндий, чийглэг болон дэрст, элсэрхэг зэрэг янз бүрийн орчинд амьдарна. Доргоны тархцын талбайг газрын сангийн ангиллаар тооцон 28,956.87км² гэж тогтоов.

Нягтшил, нөөц: Хээрийн судалгаанд 79.95 км² дээж талбайд 5 бодгалийн ул мөр, баас тэмдэглэсэнба аймгийн хэмжээнд халздай дорго 1,000 га-д 0.63 бодгаль нягтшилтай, 1824±91 толгой байх бололцоотой.

Голын халиу(Lutra lutra)

Тархац, байршил: Голын халиуБулган аймгийн төв ба хойд хэсгийн томоохон голууд даган байрших боломжтой. Загас элбэгтэй, өвөлдөө ёроол хүртлээ хөлдөдгүй гүн цүнхээлтэй, өвөл харзалдаг, гол, цэнгэг устай нуурт амьдарна. Голчлон загасаар хооллох ба шинэ газар орон олохын тулд хуурай газраар нэг голоос нөгөө гол руу шилждэг хагас усны амьдралтай. Гэхдээ энэ зүйлийн талаарх мэдээлэл маш хомс.

Нягтшил, нөөц: Хээрийн судалгаанд энэ зүйл болон түүний ул мөр хараагүй, аман мэдээ судалгаа олдоогүй, мэдээлэл хомс тул нөөцийн үнэлгээ хийгдээгүй.

Ойн булга(Martes zibellina)

Тархац, байршил: Ойн булга нь жинхэнэ тайгын төлөөлөгч. Унанги мод ихтэй, хуш, шинэс зэрэг шилмүүст модтой гүн тайга, балар ойд хамгийн элбэг.Хэдийгээр ихэнх ном бүтээлд Хэнтий, Хөвсгөл, Монгол Алтайд тархацтай гэсэн байдаг ч Булган аймгийн хойд хэсгийн ой бүхий нутгаар тархан байрших бололцоотой.

Нягтшил, нөөц: Хээрийн судалгаанд энэ зүйл болон түүний ул мөрийг хараагүй, аман мэдээ судалгаа олдоогүй, мэдээлэл хомс тул нөөцийн үнэлгээ хийгдээгүй.

Усны булга(Neovison vison)

Тархац, байршил: Усны булгыг Монголд нутагшсан харь зүйл амьтан гэж үздэг ба манай орны хойд хэсгийн гол гол ус бүхий нутгаар тархжээ. Хагас усны амьдралтай, шөнийн болон бүрэнхийн идэвхтэй, гол, намагтай газруудад байршин амьдрах ч ихэвчлэн цэнгэг устай гол дагаж амьдарна. Эрэгчин нь эмэгчнээсээ илүү том газар нутагт гөрөөлөх ба харьцангуй том ан гөрөөлдөг байна. Булган аймгийн томоохон гол мөрд, тэлгээрийн цутгал бүх голуудаар тархау байрших боломжтой.

Нягтшил, нөөц: Хээрийн судалгаанд энэ зүйлийн талаарх ул мөр олдоогүй ба мэдээлэл хомс тулнөөцийн үнэлгээ хийгдээгүй.

Ойн солонго(Mustela sibirica)

Тархац, байршил: Ойн солонго нь уулын тайга, ойн төлөөлөгч. Голын хөндий, татмын ой, нуур усан сангийн ойролцоох шугуй, төгөл ой бараадан байршина. Ойн солонгын амьдрах орчны сонголтонд идэш тэжээл болох жижиг хөхтний байршил, тоо толгой ихээхэн үүрэгтэй. Булган аймгийн ой сан бүхий бүх газруудаар түгээмэл тархацтай амьтан.

Нягтшил, нөөц: Хээрийн судалгаанд ойн солонго болон түүний ул мөрийг хараагүй, аман мэдээ судалгаа байхгүй, мэдээлэл хомс тул нөөцийн үнэлгээ хийгдээгүй.

Өмхий хүрнэ(Mustela eversmanni)

Тархац, байршил: Өмхий хүрнэ ойт хээр, хээр, уулын хээрээр газар сайгүй тархсан амьтан.Дагжуур хөрстэй уул, толгодын энгэр, бэлээр голдуу нутаглана. Идэш тэжээл болох амьтдын тархалт, тоо толгойн байдал өмхий хүрний байршлыг тодорхойлох нэг чухал хүчин зүйл нь болдог.

Нягтшил, нөөц: Хээрийн судалгаанд өмхий хүрнэ таарайгүй, энэ зүйлийн талаарх мэдээлэл хомс тул нөөцийн үнэлгээ хийгдээгүй.

Хотны үен(Mustela nivalis)

Тархац, байршил: Хотны үен суусрын овгийн хамгийн жижиг биетэй төлөөлөгч. Ихэвчлэн ганц нэгээрээ, хадны хонгил завсар, овоолсон чулуун дотор, нүхэнд үүр засаж орогноно. Эзэмшил нутгийн хэмжээ идэш тэжээлийн хүрэлцээнээс хамаарч хэлбэлзэх ба ойт хээр, хээр, уулын хээрийн ил задгай газраар, хаа сайгүй амьдарна. Уулархаг нутагт асга хаданд элбэг. Булган аймгийн хувьд өтгөн балар ойгоос бусад бүх газар байх боломжтой ажээ.

Нягтшил, нөөц: Хээрийн судалгаанд энэ зүйл болон түүний ул мөрийг бүртгээгүй, аман мэдээ судалгаа олдоогүй, мэдээлэл хомс тул нөөцийн үнэлгээ хийгдээгүй.

Цагаан үен(Mustela erminea)

Тархац, байршил: Цагаан үен нь урт нарийхан биетэй, мөч богино. Шөнийн болон бүхэнхийн идэвхтэй, модны хонгил, нүхэнд,  хадны завсар, овоолсон чулуун дотор үүр засаж орогноно. Бие гүйцсэн эр нь 15-20 га ангуучлана, идэш тэжээлээс хамаараад үүнээс их байдаг, хойд хөл дээрээ зогсож алсын бараа харах нь задгай газарт зохицсоны баталгаа ажээ. Ойт хээр, хээр, уулын хээрийн ил задгай газар, хад асга, голын хөндийн бутлаг, модлог ургамалтай шугуй, өндөр уулын тагийн бүсээр ч амьдарна. Булган аймгийн дээр дурьдсан газруудаар өргөн тархсан.

Нягтшил, нөөц: Хээрийн судалгаанд энэ зүйл болон түүний ул мөрийг бүртгээгүй, аман мэдээ судалгаа олдоогүй, мэдээлэл хомс тул нөөцийн үнэлгээ хийгдээгүй.

Чандага туулай(Lepus timidus)

Тархац, байршил: Чандага Булган аймгийн явган хусбусад сөөг, өвслөг ургамал элбэг, сийрэг шинэсэн ой болон бусад шилмүүст ой, улиангар, хус, бургастай голын шугуй, сөөгөн төгөл, торлог, ширэнгэтэй холимог ойтой газар байршин амьдрах ба тархац нутгийгойн сангийн мэдээлэлд тулгуурлан 13,821.08км²гэж тогтоов.

Нягтшил, нөөц: Хээрийн судалгаанд Могод сумын Номгоны нуруунд 20.1 км²сорилын талбайд 5 чандага үзэж тэмдэглэв. Аймгийн хэмжээнд чандага 1,000 га-д 2.5 бодгаль нягтшилтай, 3455±172 толгой нөөцтэй байхаар байна.

Бор туулай(Lepus tolai)

Тархац, байршил: Бор туулай ньБулган аймгийн ойт болон уулын хээр, өндөр уулс, цөлөрхөг хээр, голын хөндий, нуур тойрмын дэрст хөвөө, элсэн довцог, сайр, жалга, голын шугуй зэрэг газрыг сөөг, бут, хад чулуутай, далдац сайтай газраар байршин амьдрах ба нийт тархцын талбайг газрын сангийн ангиллаар тооцон 25,116.12км² гэж тогтоолоо.

Нягтшил, нөөц: Хээрийн судалгаанд Нарстын давааны ам, Түлүүгийн нуруу, Ягааны хөндийн 48.2 км² дээж талбайд 4 бодгаль харж бүртгэв. Аймгийн хэмжээнд бор туулай 1,000 га-д 0.8 бодгаль нягтшилтай, 2009±100 толгой нөөцтэй.

Бараан хэрэм (Sciurus Vulgaris)

Тархац, байршил: Бараан хэрэмБулган аймгийн хуш, хуш-шинэсэн ой, шинэсэн ой, холимог ой бүхий нутагт байрших ба нийт тархцын талбайг байгалийн ойн шинэс, хуш, нарс, гацуурын талбайгаар 10,294.08км² гэж тогтоолоо. Энэ удаагийн хээрийн судалгааны үед бараан хэрэм нэн ховор тохиолдсон ба Бүрэгхангай сумын Бүрэгийн нурууны Арсгарын доод оньд 1 хэрэм харснаас өөр хэрэм тааралдаагүй.

Нягтшил, нөөц: Хээрийн судалгаанд 2.1 км² дээж талбайд 1 бодгаль харж бүртгэв. Эндээс үзэхэд аймгийн хэмжээнд бараан хэрэм 1,000 га-д 4.7 бодгаль нягтшилтай, 4838±241 толгой нөөцтэй байхаар байна.

Замба жирх(Tamias sibiricus)

Тархац, байршил: Жирхбүх хэв шинжийн ой, голын хөндийн шугуйд идээшин амьдарна. Зарим үед ойн доторхи эсвэл ойн үахын асга, нурганд тохиолдоно. Нүх нь модны үндэс орчим доош ухан байх ба эсвэл унаанги, дархины доогуур байрлана. Булган аймгийн ойт бүх нутаг, ойн зах, голын шугуй зэрэг үлэмж талбайд тархсан.

Нягтшил, нөөц: Хээрийн судалгаанд жирх бүртгээгүй, энэ зүйлийн судалгаа, мэдээлэл хомс тул нөөцийн үнэлгээ хийгдээгүй.

Монгол тарвага (Marmota sibirica)

Булган аймгийн монгол тарваганы нөөцийн дүнг сум тус бүрийн, тархац нутгийн нэр, талбай бүрээр нь ялган Excel программд оруулан бодож гаргасан.Ингэхдээ мөн нягтшилын зэргээр нь 3 бүлэгт хувааж, тус бүрийн тархцын талбай, нягтшил, нөөцийг тооцсон.

Энэ удаагийн бидний судалгааны дүнгээр Булган аймгийн хэмжээнд монгол тарвага 3249.9 км² тархац нутагт, 1 км² талбайд дунджаар 10.41 бодгаль нягтшилтайгаар 33852 толгой нөөцтэй гэжтогтоов. Нягтшилын зэргээр тооцвол:

Сумын нэр	Тарвага тархсан талбай (км²)	Сорилын талбай (км²)	Тооцоолсон нийт бүл	Ажигласан бодгалийн тоо	Нэг бүлийн  дундаж	Нөөцийн үнэлгээ	Нягтшил /1 км²/
Сайхан	1507.03	119.6	11345	114	1.159382988	13153.2	8.7
Баян-Агт	709.02	84.18	6208.6	99	1.475952711	9163.6	12.9
Могод	419.07	50.4	3379.4	61	1.21636977	4110.6	9.8
Орхон	304.58	27.3	2383.5	8	1.311516677	3126	10.3
Хутаг-Өндөр	124.17	23.95	1544.4	71	1.373996374	2122	17.1
Хишиг-Өндөр	115.44	7	953.1	1	1.010492078	963.1	8.3
Бүрэгхангай	33.73	2	213.5	2	1.210772834	258.5	7.7
Гурванбулаг	21.88					350
Бугат	7.44					320
Тэшиг	6.83					195
Хангал	0.5					80
Дашинчилэн	0.21					10
НИЙТ	3249.9	314.43	26027.5	356	1.30062434	33852	10.4163

            Нөөцийн дүнгээс харахад аймгийн хамгийн их монгол тарваганы нөөцтэй нь Сайхан,  Баян-Агт сумд бол Могод, Орхон, Хутаг-Өндөр сумд 2 - 4 мянга, бусад сумдын хувьд нөөц бага 1000 доош гэсэн тооцоо гарсан байна. Монгол тарваганы нөөц багатай цэгэн байршилд, цөөн бүл бодгалиар байршдаг нэр бүхий сумдын судалгааг орон нутгийн байгаль орчны ажилтнууд нутгийн иргэдийн мэдээлэлд үндэслэн нөөцийн дүнг шууд оруулсан гэдгийг дурьдах нь зүйтэй. Хангал, Бугат сумдад монгол тарвагыг 10-50 хүртэл тоогоор нутагшуулсан тухай байгаль хамгаалагчид мэдээллээ.

Нягтшилын зэрэг	Тарвага тархсан талбай (км²)	Сорилын талбай (км²)	Тооцоолсон нийт бүл	Ажигласан бодгалийн тоо	Нэг бүлийн  дундаж	Нөөцийн үнэлгээ	Нягтшил /1 км²/
Элбэг	82.66	22	2598.3	163	2.062309972	5358.5	64.8
Дунд	693.37	126.18	9818	158	1.367335506	13424.5	19.4
Ховор	2473.87	166.25	13611.2	35	1.107102974	15069	6.1
Нийт	3249.9	314.43	26027.5	356	1.30062434	33852	10.4163

Өнгөрсөн 2018 оны намрын судалгаагаар тарвага харахад цаг хугацааны хувьд оройтсон байсан тул бүлийн дундаж харьцангуй бага гарсан, энэ жилийн хувьдмөндөл нүхнээс гарах үе таарсан учраас бүлийн дундаж нэмэгдсэн байв. Ажигласан ихэнх бүлд 4-8мөндөл байгаа нь нөхөн үржил сайтайгилтгэхбөгөөд монгол тарваганы нийт нөөцийн үнэлгээ нэмэгдэж гарах бүрэн үндэстэй.

Ой, хээрийн агнуурын шувууд(Идлэг шонхор,Хонин тоодог, Нургийн сойр, Хар хур, Шивэр хөтүү, Дагуур ятуу)

Идлэг шонхор (Falco cherrug)

Тархац, байршил: Идлэг шонхорБулган аймгийн ойт хээр, хээрийн бүс нутгийн төв ба өмнөд хэсгээр өргөн тархсан заримдаг нүүдлийн шувуу. Үндсэн хоол тэжээл болох үлийн цагаан оготны байршлыг даган амьдарна. Өнгөрөгч 2018 оны намар Сайхан сумын Бөөрийн хөндийд ихээр таарч байсан. Мөн Могод, Хишиг-Өндөр сумын урд хэсгээр түгээмэл тохиолдоно. Өнөө жил Орхон сумын Халиуны дөрөлж дээр таарсан ба хойд нутгаар төдийлөн харагдаагүй.

Нягтшил, нөөц: Хээрийн судалгаанд Бөөрийн хөндийд 6.5 км замналд 4-5 шонхор таарч байв. Тоо толгойн хувьд харьцангуй элбэг ч нарийвчилсан судалгаа шаардлагатай.

Хонин тоодог(Otis tarda)

Тархац, байршил: Хонин тоодог манай орны ховор шувуудын нэг.Булган аймгийн нутагт Сэлэнгэ, Эгийн голын хөндийгээр зонхилон тархана.

Нягтшил, нөөц: Энэ удаагийн судалаагаар Хутаг-Өндөр сумын Хонгор толгой орчимд 2 толгой, Тэшиг сумын Хужиртын голын баруун бие 4 толгой, Тарихтайн давааны өвөр 1 толгой, Бугат сумын Арцатын голд 2 толгой, нийт 9 тоодог ажиглан бүртгэсэн.

 

Ойн шувуу (Нургийн сойр, хар хур, шивэр хөтүү, дагуур ятуу)

Хээрийн судалгаанд ойн шувуудаас хамгийн түгээмэл таарсан нь хур шувуу бөгөөд нийт 26 бодгаль бүртгэснээс эр хур 19, эм хур 4, тодорхойлж чадаагүй 3 тохиолдол байв. Нургийн сойр шилмүүст ойн дээд хяр орой хэсгээр,шивэр хөтүү ой тайгын гүнд байх ба бидний хээрийн судалгаанд эдгээр зүйлүүд тааралдаагүй болно. Харин дагуур ятуу 18 бодгалийг ойн зах хаяа, уулын орой, голын хөндийгөөр таарсан.

Бугат сумын Арцатын голд байх тусгай зориулалтаар ойн шувуу агнуулдаг ангийн отог дээр очиж ажилтнуудтай уулзаж мэдээлэл авсан. Цаашдаа шувууны агнуур хийгдэх бүс нутгуудад нарийвчилсан үнэлгээ хийлгэх нь зүйтэй.

Ус, намгийн агнуурын шувууд(Галуу, нугас, бусад)

Хээрийн судалгаагаар агнуурын ач холбогдолтой усны шувууд болох хээрийн галуу, хошуу галуу, зэрлэг нугас, бор нугас зэрэг шувуудыг Баян нуур сумын Цагаан нуур, Баян-Агт сумын Цэгээн нуур, Зуун модны эх, Тэшиг сумын Харгал нуур болон томоохон голуудын дагуу ажиглав. Нийт 22 хээрийн болон хошуу галуу, 25 зэрлэг нугас болон бусад зүйл нугаснуудыг бүртгэсэн байна. Ажиглалт хийсэн үед усны шувууд харьцангуй бага байсан. Усны шувууны ажиглалт, бүртгэлийг намар шувууд усан сангууд дээр хамгийн их цугларан бөөгнөрсөн үд дундын үед илүү сайн харагдах цэгээс дурандан зүйлийн бүрдэл, зүйл бүрийн тоог нарийвчилан тоолох аргаар гүйцэтгэвэл илүү үр дүнтэй байдаг.

Агнуурын загас(Тул ба бусад)

Булган аймгийн нутгаар Орхон, Сэлэнгэ, Туул, Эг, Тарвагатай, Эрэн, Тавт, Азарга, Зэлтэр гол, тэдгээрийн цутгал голууд эх урсах ба эдгээр гол, мөрөнд нийт 17-19 зүйл загас тархан байршиж байгаагаас агнуурын ач холбогдолтой шивэр хилэм(Acipenser baerii), тул(Hucho taimen), шөвгөр хоншоортзэвэг(Brachymystax lenok), байгалийн омуль(Coregonus migratorius),шивэр хадран (Thymallus arcticus), ердийн цурхай (Esox lucius), шивэр сугас (Leuciscus baicalensis),бух сугас(Leuciscus idus), улаан нүдэн(Rutilus rutilus),гутаарь(Lota lota), голын алгана (Perca fluviatilis)гэсэн 11 зүйл загас тархжээ. Эдгээрээс ДБХХ-ны Улаан дансны ангиллааршивэр хилэм загас нь олон улсын үнэлгээр эмзэг, бүс нутгийн үнэлгээгээр устаж байгаа, тулзагас нь олон улсын үнэлгээр устаж байгаа, бүс нутгийн үнэлгээгээр устаж болзошгүй,шөвгөр хоншоортзэвэг загас ньолон улсын үнэлгээр үнэлгээ хийгдээгүй, бүс нутгийн үнэлгээгээр эмзэг,шивэр хадранзагас нь олон улсын үнэлгээр үнэлгээ хийгдээгүй,бүс нутгийн үнэлгээгээр ховордож болзошгүй, бусад зүйл загаснууд үнэлгээ хийгдээгүй, анхааралд өртөхөөргүй, мэдээлэл дутмаг гэж үнэлэгджээ.

Тул загас(Hucho taimen)

Тархац, байршил:Эг,Сэлэнгэ, Орхон, Туул, Азарга, Эрэн, Тавт, Тарвагатай, Алтаат болон бусад цутгал голуудаар тархсан. Үржлийн үедээ цутгал голоо өгсдөг. Орхон, Туул голуудын бохирдлоос үүдэн эдгээр голуудад ховордсон. Монгол улсын “Улаан ном”-дорсон ховор зүйл. Зөвхөн тусгай зориулалтаар бариад, буцаан усанд нь сулладаг.

Нягтшил, нөөц: Хээрийн судалгаанд нүдэн баримжаагаар тоолох аргачлалаарЭгийн голын Нүхэт, Булан, Эг-Тарвагатайн бэлчирийн хясаанууд дээрээс 3 цэгт ажиглалт хийхэд 60-70 орчим тул загас бүртгэв. Ажиглалт хийсэн 3 цэгийн хоорондох урт 35.15 км-т тооцож үзвэл 1 км-т 1.99 бодгаль ноогдох нягтшилтайгаар, нийт Эгийн голын 294 км уртад /салаа, татуургын хамт/ тооцвол 585толгой нөөцтэй байх боломжтой байна.Бусад тул бүхий томоохон голуудын нягтшил, нөөцийг энэ үзүүлэлтээр тооцволСэлэнгэ мөрний 560 км уртад /тус аймгийн нутагт салаа, татуургын хамт/, нөөц 1114 толгой, Тарвагатайн голын 62 км уртад 123 толгой, Эрэн голын 99 км уртад 197 толгой, Азаргын голын 73 км уртад 145 толгой, Зэлтэрийн голын 70 км уртад 139 толгой, Орхон голын 366 км уртад 728 толгой (гэхдээ ховордсон), нийтдээ аймгийн хэмжээгээр 3031±151 толгой нөөцтэй байх магадлалтай байна. Цаашдаа аймгийн хэмжээнд тогтоогдсон загас агнуурын бүс нутгууд дээр тул болон бусад зүйл загасны  нягтшил, нөөцийн нарийвчилсан үнэлгээг хийлгэх нь илүү үр дүнтэй.

Булган аймгийнагнуурын амьтдын нөөцийн үнэлгээний нэгдсэн дүн

№	Зүйлийн нэр	Шинжлэх ухааны нэр	Тархац нутаг км2	1000 га дах нягтшил	Нөөц
	Агнуурын хөхтөн
1	Молцог хандгай	Alces alces	9,489.5	0.5	474±24
2	Халиун буга	Cervus elaphus	19,559.47	2.6	5080±254
3	Бор гөрөөс	Capreolus pygargus	19,065.63	2.3	4368±218
4	Зэрлэг гахай	Sus scrofa	17,567.90	1.2	2035±101
5	Баданга хүдэр	Moschus moschiferus	2674.29	1.5	401±20
6	Цагаан зээр	Procapra gutturosa	-	-	300-400 орчим
7	Аргаль хонь	Ovis ammon	407.81	-	100 орчим
8	Саарал чоно	Canis lupus	48006.89	0.44	2112±105
9	Шар үнэг	Vulpes vulpes	28,956.87	0.6	1737±86
10	Хярс үнэг	Vulpes corsac	25,116.12	1.4	3516±175
11	Хүрэн баавгай	Ursus arctos	11,812.56	0.3	354±17
12	Нохой зээх	Gulo gulo	-	-	1 харсан
13	Халздай дорго	Meles leucurus	28,956.87	0.63	1824±91
14	Голын халиу	Lutra lutra	-	-	-
15	Ойн булга	Martes zibellina	-	-	-
16	Усны булга	Neovison vison	-	-	-
17	Ойн солонго	Mustela sibirica	-	-	-
18	Өмхий хүрнэ	Mustela eversmanni	-	-	-
19	Хотны үен	Mustela nivalis	-	-	-
20	Цагаан үен	Mustela erminea	-	-	-
21	Шилүүс мий	Lynx lynx	-	-	-
22	Мануул мий	Otocolobus manul	-	-	-
23	Чандага туулай	Lepus timidus	13,821.08	2.5	3455±172
24	Бортуулай	Lepus tolai	25,116.12	0.8	2009±100
25	Монгол тарвага	Marmota sibirica	3249.9	10.41 /1км2/	33852
26	Бараан хэрэм	Sciurus vulgaris	10,294.08	4.7	4838±241
27	Замба жирх	Tamias sibiricus			-
	Агнуурын шувуу
28	Идлэг шонхор	Falco cherrug	-	-	10 харсан
29	Хонин тоодог	Otis tarda	-	-	9 харсан
30	Нургийн сойр	Tetrao parvirostris	-	-
31	Хар хур	Lyrurus tetrix	-	-	26 харсан
32	Шивэр хөтүү	Tetrastes bonasia	-	-
33	Дагуур ятуу	Perdix dauurica	-	-	18 харсан
34	Хээрийн галуу	Anser indicus	-	-	20
35	Хошуу галуу	Anser cygnoides	-	-	2
36	Зэрлэг нугас	Anas platyrhynchos	-	-	-
	Агнуурын загас
37	Шивэр хилэм	Acipenser baerii	-	-	-
38	Ердийн тул (Тул)	Hucho taimen	-	-	3031±151
39	Шөвгөр хоншоорт зэвэг	Brachymystax lenok	-	-	-
40	Байгалийн омуль	Coregonus migratorius	-	-	-
41	Шивэр хадран	Thymallus arcticus	-	-	-
42	Ердийн цурхай	Esox lucius	-	-	-
43	Шивэр сугас	Leuciscus baicalensis	-	-	-
44	Бух сугас	Leuciscus idus			-
45	Улаан нүдэн	Rutilus rutilus			-
46	Гутаарь	Lota lota			-
47	Голын алгана (Алгана)	Perca fluviatilis			-